Zengezur

Zengezur (Azerbaycanca: Zəngəzur) bugünkü Ermenistan ve Azerbaycan topraklarının büyük bir bölümünü kapsayan tarihi bir bölgedir. Zengezur bölgesi Gafan, Görüş, Karakilsa (Sisyan), Muğru, Zengilan, Gubadlı ve Laçın ilçelerini kapsamaktadır. 20.yüzyılın başlarında Zengezur bölgesinde 149 tane Azerbaycan köyleri, 91 tane Kürt köyleri ve 81 tane Ermeni köyleri bulunuyordu^[1].

Zengezur bölgesi, Küçük Kafkasya'nın en uzun sıradağları olan Zengezur sırtının bir kısmını, Azerbaycan Cumhuriyeti sınırlarının güneybatı kısmını ve Ermenistan topraklarının güneydoğu kısmını kapsamaktadır. Tarihi Zengezur'un Azerbaycan sınırları içerisinde kalan kısmına Doğu Zengezur, şimdiki Ermenistan devletinin topraklarında kalan kısmına ise Batı Zengezur adı verilmektedir

.

Antik ve erken Orta Çağ'da Zengezur toprakları Mada Krallığı'nın, İskit Krallığı'nın ve Sunik veya Sisakan adı altında Atropatena Devletinin bir parçasıydı, Azerbaycan ise Alban devletinin bir parçasıydı. 6. yüzyılın ortalarında I. Hüsrev Anuşeva'nın idari reformu sonucunda Adurbadagan bölgesi kurularak Azerbaycan'ın kuzeyi ve güneyi tek ad altında birleştirildi. 7. yüzyılın başlarında Bizans İmparatoru II. Herakli'nin Sasani kralı II. Hüsrev Perviz ile yaptığı savaşta kazandığı zafer, Pers egemenliğindeki ülkelerde başlayan bağımsızlık eğilimlerini güçlendirdi^[2].

Sonuç olarak Syunik prensliği bağımsızlığını kazandı. Moisei Kalankatli "Alban Tarihi" adlı eserinde 7. yüzyılın başında bağımsız bir Sunik prensliğinin varlığına dikkat çekiyor Antik kaynaklarda bu bölgeye Sisakan veya Sünik, Arap kaynaklarında ise Siyojan adı verilmiştir. Araştırmacılar, Sisakan toponiminin o bölgede yaşayan eski Türk boylarından geldiğini tespit ederek, bunun Saka ismiyle ilgili olduğunu yazıyor.^[3].

Alban tarihçi bilgin Moisey Kalankatuklu, "Alban Tarihi" adlı eserinde bu bölgede yaşayan Alban kabile toplulukları, Gargarlar, Hazarlar, Hunlar ve diğer Türk boyları hakkında bilgiler vermektedir. Alban ülkesinin doğu bölümünü oluşturan Zengezur, Araz nehri boyunca Megri'den Akara'ya, kuzeyde Kapicic, Khustup dağlarına, Zengezur sıradağlarından Berguşod dağlarına kadar geniş bir alanı kaplar. 7. yüzyılın ikinci yarısında Zengezur, Alban devletiyle birlikte Arapların eline geçti Arap halifeliğinin zayıflaması sırasında eski Alban topraklarında küçük Azerbaycan feodal devletleri ortaya çıktı.^[4].

Javidan, Javanshir, Babek zamanında Zengezur, Hurrami hareketinin ana merkezi, Araplara karşı savaşlar, 30 yıldan fazla süren savaşların yeriydi. Zengezur'da ateşe tapanların tapınakları bulunuyordu. Araplar Alban'u (Kuzey Azerbaycan) işgal ederek Güney Azerbaycan-Nahçıvan-Biçenek-Gorus-Laçin-Barda yönünde ilerlediler^[5].

1065 yılında Büyük Selçuklu Devleti'nin hükümdarı Alp Arslan, Gafan şehrini ele geçirerek Sünik beyliğinin varlığına son verdi. 150 yıl süren Selçuklu hakimiyeti Zengezur bölgesindeki Türk-İslam nüfuzunu genişletmiş ve buralara çok sayıda Türk boyu yerleşmiştir.

1236 yılında Moğol-Tatarlar^[6], 1395 yılında ise Emir Timur^[7], Karabağ ve Zengezur'u ağır kayıplar vererek ele geçirmiş, birliklerine çok direndikleri için buraları yağmalamış ve 10 bin ailenin buradan doğuya nakledilmesini emretmiştir. Bu yürüyüşü canlı olarak gören ve kaydeden Foma Mesoplu, "Afgan Tarihi" ve Yesay Hasan Celal'in "Alban Ülkesinin Kısa Tarihi" adlı eserlerinde bu göç hakkında bilgi bırakmış. Kandahar yakınlarına sadece 4 bin aile yerleşti. Yerel halk, yerinden edilen bu insanlara kendi isimleriyle "Ağvan" adını vermiş ve bu isim fonetik değişikliğe uğrayarak bütün bir milletin ve ülkenin adı hemde adresi "Afgan" olarak değiştirilmiştir.

Zengezur, Azerbaycan Karakoyunlu (1410-68), Akkoyunlu devletinin (1468-1502) ve 1502'de Safevi altın beylerinin yönetimine girdi. 1420 yılında Erzurum'da Akkoyunlu hükümdarı Gara Osman'ı mağlup edip Nahçıvan ve Zengezur topraklarını ele geçiren Gara İskender, çok sayıda Ermeni ailesini Irevan ve Zengezura taşıdı. Osmanlılar ile Safeviler arasında Karabağ-Zengezur için uzun kanlı savaşlar olmuş, bu nedenle o zamanların "Detaylı defterlerinde" Zengezur'daki yerleşim yerlerinin çoğunun boş, ıssız ve harabeye dönüştüğü belirtiliyor^[8].

Safevi Devleti'nin zayıflamasından yararlanan Rus İmparatoru I. Petro'nun 10 Kasım 1724'te Ermenilerin Hazar Denizi kıyıları, Darbend ve Bakü ile topraklara yerleştirilmesini resmîleştirmesiyle başladı. Gilan, Mazandaran ve Gurgan. Bu fermana göre Ermeniler, Rus İmparatorluğu'nun Güney Kafkasya'dan Basra Körfezi'ne kadar geniş toprakları ele geçirme planının uygulanmasında "beşinci kuvvet" rolünü oynayacaktı. Bu planın bir parçası olarak Rus generallere, Azerbaycan halkını her ne şekilde olursa olsun yaşadıkları yerlerden tahliye etmeleri emredildi. Ancak Rusya'nın Kafkasya'daki askeri başarısızlıkları, Ermenilerin planlı yerleşimi politikasını geçici olarak dondurdu.^[9]

1828 yılında Rusya ile İran arasında imzalanan Türkmençay Barış Antlaşması ile Azerbaycan toprakları iki parçaya bölünmüştür. Aras Nehri'nin kuzeyindeki Azerbaycan toprakları Rus İmparatorluğu'na, Aras Nehri'nin güneyindeki Azerbaycan toprakları ise Kaçarlar'a - bugünkü İran İmparatorluğu'na verildi. Türkmençay barış anlaşması sonucunda 40.000 Ermeni Azerbaycan'ın çeşitli bölgelerine yerleştirildi. 1829 Edirne Barışı sonuçlarına göre Osmanlı topraklarında yaşayan 90.000 Ermeni Azerbaycan'a yerleştirildi. Çoğunlukla Nahçıvan, Irevan ve Karabağ hanlıklarına yerleşmişlerdi^[10].

Amerikalı bilim adamı Justin McCarthy, Güney Kafkasya'da, daha doğrusu Azerbaycan'da Ermeni kolonilerinin kurulmasıyla ilgili yazılarında şunları söylüyordu: "1828-1920 yılları arasında nüfusun demografik kompozisyonunun değiştirilmesi politikası sonucunda Ermeniler lehine iki milyondan fazla Müslüman yaşadıkları bölgelerden zorla sürüldü ve kesin olarak bilinmiyor^[9].

Ruslar, 1828 ve 1854'te iki kez Doğu Anadolu'ya saldırdı, ancak her iki durumda da geri çekilmek zorunda kaldılar. geri çekildiler, 100.000 Ermeniyi yanlarında Kafkasya'ya getirip yurtlarından sürülen ve yok edilen Türklerin yerlerine yerleştirdiler^[11].

Zengezur Çarlık Rusyası döneminde Yelizavetpol bölgesinin bir parçasıydı. 1905-1907 ve 1914-1920 yıllarında silahlı Ermeni çetelerinin gerçekleştirdiği katliamlar sonucunda bu ilçede yarım milyona yakın bölge insanı hayatını kaybetmiştir. O yıllarda Zengezur'da 115 Müslüman köyü yok edildi. 4 bin 472 kadın ve çocuk Ermeni silahlı kuvvetleri tarafından vahşice katledildi^[12].

Osmanlı Devleti ile imzalanan antlaşmaya göre bölge, Şubat devriminden sonra kurulan Ermenistan Halk Cumhuriyeti topraklarına dahil değildi ancak sözleşmeyi Kabul edmeyen Andranik Ozanyan, Osmanlı ordusundan kaçarak bölgeyi terk etti. bölgeyi işgal etti.

Osmanlı birliklerinin Mondros Antlaşması'na dayanarak Azerbaycan'ı terk etmesinden sonra İngilizler, APC bünyesinde oluşturulan Karabağ Valiliği'ni tanıdı ve Şuşa, Cavanşir, Cebrayıl ilçeleriyle birlikte Zengezur ilçesi de topraklarına dahil edildi. Andranik bölgeyi terk etse de Dron'un birlikleri bölgenin bir kısmını kontrolleri altında tutmayı başardı. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti hükûmeti, ülkenin toprak bütünlüğünü sağlamak amacıyla Zengezur'a asker gönderme kararı aldı. Bu amaçla Harbiye Nezareti 30 Ekim 1919'da özel bir Zengezur müfrezesi oluşturdu. Müfrezenin başkanı 1. Piyade Tümeni Komutanı Tümgeneral Javad Bey Shikhlinski idi. 30 Ekim'de müfreze, başlangıç mevzileri doğrultusunda Hankendi'den Zengezur'a doğru hareket etmeye başladı. Farklı yönlere hareket eden ilk ve sağ ve sol müfrezeler Digh yerleşimine doğru ilerleyecekti^[13].

Dighi'nin Ermeni silahlı kuvvetlerinden temizlenmesi, hem [[Karabağ|Karabağ]']a giden stratejik yol hem de bölgenin kontrol altında tutulması açısından büyük önem taşıyordu. Müfreze komutanı Shikhlinski'nin emrine göre 1. müfrezenin taarruza 3 Kasım'da başlaması, müfrezenin piyade birliklerinin 2 topla Sultanlar köyü istikametine ilerlemesi, süvari birliklerinin ise istikametine doğru ilerlemesi gerekiyor. Sadinlar köyüne gidip orada muharebe öncesi pozisyon alın. Saldırı sırasında sağdan müfrezenin korunması, Sultan Bey Sultanov önderliğinde yerel partizanlara emanet edildi. Azerbaycan birliklerinin başarısıyla Diğ yönündeki çatışmalar başlasa da tutulması mümkün olmadı.

28 Nisan 1920'de Azerbaycan'da Sovyet iktidarının kurulmasından sonra bölgenin büyük bir kısmı filen Ermeni kuvvetlerinin kontrolu altına girdi. Ayrıca Karabağ'ın dağlık kesiminde Ermeni güçlerinin saldırıları devam etti. Azerbaycan SSC (Geçici Devrimci Komite) hükûmeti 30 Nisan 1920 tarihli bir notla, Ermenistan'ın Zengezur ve Karabağ'daki askerlerini temizlemesini talep etti^[14].

10 Ağustos 1920'de Rus K(b)P'nin Kafkasya ofisi, Azerbaycan'ın Bolşevik liderliğinin izni olmadan Nahçivan'ın Şarur-Daraleyaz bölgesini Ermenistan'a devretme kararı alırken, Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki topraklar - Karabağ ve Zengezur "tartışmalı" ilan edildi. Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki topraklar. 29 Kasım 1920'de bölgelerdeki Taşnak hükûmeti henüz tamamen çökmemiş olmasına rağmen Ermenistan'da Sovyet hükûmetinin kurulduğu açıklandı^[15].

Zengezur'un Ermenistan'a nakledilmesi, Azerbaycan K/b/P Merkez Komitesi Siyasi ve Teşkilat Bürolarının 30 Kasım 1920'de yapılan ortak toplantısında kararlaştırıldı^[16]. Kararda, nüfusu Kürtlerden oluşan Zengezur bölgesinin Batı Zengezur ilçesi ve Doğu Zengezur ilçesi - Kürdistan bölgesi olmak üzere 2 parçaya bölünmesi önerildi.^[17] Sonuç olarak Zengezur ilçesinin 6.742 metrekaresi ortaya çıktı.^[18] 3.105 metrekare Azerbaycan SSR'sinde 3.637 metrekare kaldı. batı kısmı ise Ermenistan'a verildi.^[16][19]

1988 yılında sadece Zengezur'da değil, Göyçe, Daraleyaz, İrevan ve Vedi'de -bugünkü Ermenistan olarak adlandırılan topraklarda- yaşayan Azerbaycanlılar ata yurtlarından sürüldü. Kitlesel terörizme maruz kalan Azerbaycanlıların son temsilcilerinin Zengezur'u terk etmek zorunda bırakılmasının ardından kendilerine ait yüzlerce tarihi, maddi ve kültürel eser Ermeniler tarafından yok edildi.

Modern Azerbaycan Cumhuriyeti, bölgeyi kendi toprağı olarak görse de, Ermenistan Cumhuriyeti'ne karşı toprak iddiasında bulunmamaktadır. Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev Ata topraklarımız, İrevan hanlığı, Zengezur ilçesi ve diğer topraklar artık Ermeni devletinin toprakları olmuştur. Bunlar bizim tarihi topraklarımızdır, ancak biz Ermenistan'a karşı toprak iddiasında bulunmuyoruz. Çünkü bugün Ermenistan'ın bulunduğu topraklar Azerbaycan'ın kadim Türk topraklarıdır diyerek duyurdu^[20].

Bu toprakları kendi toprağı sayan modern Azerbaycan Cumhuriyeti, bu topraklar üzerinde Ermenistan Cumhuriyeti'ne karşı hak talebinde bulunamazdı. Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlhom Aliyev, yaptığı açıklamada, "Atalarımızın toprakları, İrevan Hanlığı, Zengilon bölgesi ve diğer topraklar artık Ermeni devletinin toprakları haline gelmiştir." "Bunlar bizim tarihi topraklarımız ama biz bu toprakları Ermenistan'dan talep etmiyoruz, buna hakkımız olmasına rağmen. Sıfır, Ermenistan'ın bulunduğu bölge eski Türklerin ve Azerbaycanlılarin toprağıdır."^[20]

Azerbaycan, 27 Eylül 2020'de başlayan ve 44 gün süren ikinci Karabağ savaşını kazanarak, yaklaşık 30 yıldır komşusu Ermenistan'ın işgal ettiği toprakların yüzde 20'sini geri aldı. Ermenistan'ın saldırganlık politikası sonucu işgal edilen kadim Azerbaycan toprakları işgalden kurtarıldı^[21].

Azerbaycan, Rusya ve Ermenistan liderlerinin 10 Kasım 2020'de imzaladığı üçlü bildiri, ikinci Karabağ savaşına Azerbaycan'ın zaferiyle son verdi. Adanmışlık, cesaret, kahramanlık ve azimle elde edilen büyük bir zaferin sonucu olan Üçlü Deklarasyon, yalnızca düşmanlıkların durdurulması değil, bunun sonucunda bölgede sınırlı olan ekonomik ve ulaştırma ilişkilerinin yeniden tesis edilmesi ve geliştirilmesi çağrısında da bulundu. Ermenistan'ın yaklaşık 30 yıldır Güney Kafkasya'daki işgal politikasının sürdürülmesi ve bu yönde küresel projelerin hayata geçirilmesi, artışın hukuki zeminini oluşturdu^[22].

Azerbaycan'ın Karabağ'daki tarihi zaferinin önemli sonuçlarından biri de Nahçıvan'dan Azerbaycan'a uzanan Zengezur koridorunun açılması oldu. 1921 yılında Sovyet Rusya tarafından Ermenistan'a hediye edilen koridor, artık coğrafi olarak ikiye bölünmüş olan ve bir zamanlar bölünmüş olan Türk dili konuşulan toprakları ayıran antik Zengezur bölgesinden geçerek, bugün Türk dilinin konuşulduğu yer olan Türk dünyasını karadan birbirine bağlamaktadır. İki ülke arasındaki bağlantı yolu. Bu stratejik yol, Nahçıvan ile Azerbaycan ana karası arasındaki doğrudan bağlantıyı yeniden tesis etmeye, özerk cumhuriyetin ulaşım ablukasını kaldırmaya ve ayrıca bölgedeki tüm ekonomik ve ulaşım bağlantılarına yönelik ablukayı kaldırmaya hizmet ediyor^[23].

Adaletin yeniden tesisi olan Zengezur Koridorunun açılması sadece Azerbaycan'da değil, tüm Türk dünyasında yeni bir aşamanın başlangıcı olarak görülüyor. Avrupa ile Asya'yı birbirine bağlayan ana güzergah, Türk dünyası arasında köprü olacak^[24].

Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlhom Aliyev, Zengezur Koridorunun açılışına ilişkin konuşmasında şunları söyledi: Zengezur Koridorunun oluşturulması bizim milli, tarihi ve gelecekteki çıkarlarımızı tam olarak karşılamaktadır... Böylece Azerbaycan halkı Zengezur'a geri dönecektir, 101 yıl önce elimizden alındı^[25].

Nahcivan-Kars demiryolunun inşası, iki ülke arasındaki ulaşım ve iletişim bağlantılarını güçlendirip yeniden tesis edecek, araçların ve yüklerin her iki yönde serbest dolaşımına olanak tanıyacak, böylece Nahçıvan bölgesel ulaşım sisteminin ana konusu haline gelecektir. Yani Türkiye ile Azerbaycan arasındaki ulaşım bağlantılarının daha da genişletilmesi, Türkiye'nin Azerbaycan ile birlikte hayata geçirdiği projeler bölgenin sadece ekonomik değil, güvenlik ve istikrarını da artıracaktır. Bütün bunlar hem iki ülkenin gücünü artırıyor, hem de bölgedeki ulaşım altyapısının gelişmesine zemin hazırlıyor. Kars-Iğdır-Aralık-Diluju-Sederek-Nahçıvan-Culfa demiryolu hattı, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti'nin ihracat potansiyelini artıracak ve Nahçıvan'ı Çin'in yanı sıra Avrupa ülkeleri ve İran'a bağlayarak bölgenin önemli bir geçiş merkezi haline getirecek. Körfez ülkeleri^[26].

Horadiz-Cebrayıl-Zangilan-Ağbend karayolu, Karabağ ve Doğu Zengezur bölgelerinde uygulanan 10 karayolu altyapı projesinden biri olup, Azerbaycan'ın işgal altındaki ilçe ve köylerinin sosyo-ekonomik kalkınmasında önemli rol oynamaktadır. Zangilan-Agbend karayolu işgalden arındırılmış olup, Fuzuli, Cebrayil ve Zengilan ilçelerinden geçmekte olup, halihazırda inşaatı devam eden Ahmedbeyli-Fuzuli-Şuşa, Şükürbeyli-Cebrail-Hadrut ve Hudafarin-Gubadlı-Loçin otoyolları bu yoldan başlamaktadır^[27].

Ayrıca Horadiz-Cebrail-Zangilan-Agbend karayolu da stratejik önem taşıyor. Hojigabul-Horadiz-Agbend-Zengezur karayolunun bir parçası olan bu yol, Zengilan'ın Azerbaycan'ın diğer bölgelerine ve Nahcivan Özerk Cumhuriyeti'ne bağlanması açısından büyük önem taşıyor. Fuzuli ilçesine bağlı Ahmedbeyli Köyü'nden başlayan karayolunun uzunluğu 124 kilometredir^[28].

Karabağ kalkınma planına göre Horadiz-Cebrail-Zangilan-Agbend otoyolu sırasıyla 6 ve 4 şeritli olarak inşa ediliyor. Yolun ilk 76 kilometrelik kısmı 3 zıt yön yani 6 şerit, geri kalan 48 kilometrelik kısmı ise 2 zıt yön yani 4 şerit olacak^[29].

Zengezur Koridoru hem Türk dünyası hem de bölge ülkeleri için geleceğe açılan bir kapıdır. Kafkasya'nın barış ve kalkınma bölgesine dönüşmesinde bölgesel ve uluslararası öneme sahip olacak bu koridordan geçen ulaşım, iletişim ve altyapı projeleri, tüm Türk dünyasını birleştirecek ve diğer ülkeler için ek fırsatlar yaratacaktır^[30].

Azerbaycan'ın tarihi bölgesi Zengezur'dan geçecek haberleşmeler, bölgenin geçiş haritasına da önemli yenilikler getirecek. Bölgede yeni ulaşım fırsatları yaratması nedeniyle Rusya, Çin, İran, Avrupa Birliği ve diğer ülkeler için stratejik önem taşıyan Zengezur Koridoru, yabancı şirketlerin bölgeye yatırım yapma isteğini önemli ölçüde artıran etkili bir ulaşım altyapısıdır.

Zengezur Koridoru'nun hizmete açılması Türk dünyasının GSYİH'sinin artmasına yol açacak, Türkiye'den başlayarak Azerbaycan ile kara yoluyla ve ardından Hazar Denizi üzerinden Orta Asya ülkelerine erişim sağlayacak^[31].

Bölgede "Tatev" adında eski bir kilise bulunmaktadır. Emir Timur bu bölgeyi fethetmek istediğinde doğal olarak adamlarını bu toprakların zenginlerine gönderdi. Çevresindeki muhbirler Emir Timur'a zenginleri uyardıklarını, zenginlerin ise direndiğini anlatır. Bunun üzerine Emir Timur adamlarını tekrar gönderir. Şafak vakti Emir Timur'un adamları tüm halkın sokağa çıkması için davul çaldılar ve bu yüksek sesleri duyan tüm halk, cemaat birbirine dönüp şöyle dedi: İktidarın sesi!^[32]

"Zengezur" yer adı bu olaydan sonra ortaya çıkmış olabilir.

Batıda Zengezur, doğuda ise Karabağ dağları bu kadim ilçenin kalkanı olmuştur. Zengezur topraklarından Bazarçay akar. Zengezur sıradağları ile Karabağ platosu arasında yer almaktadır. Bu nedenle bu bölgeye çanlar vadisi de denilmektedir. Zengezur ilçesinin tamamı boyunca uzanan bu dağ silsilesi, Terter ve Arpa nehirlerinin üst kesimlerinden Araz nehrine kadar uzanır. Uzunluğu yaklaşık 130 km, yüksekliği ise 3904 m’dir^[33].

20. yüzyılın başında Zengezur kazasında 149 Türk, 171-de ise karışık Türk, Kürt ve Ermeniler yaşayan köyler bulunuyordu. 1905-1907 ve 1914-1920 yıllarında Ermeni Taşnakların yaptığı katliamlar sonucu bu ilçede çok sayıda Müslüman (Kürt) hayatını kaybetmiştir. O yıllarda Zengezur'da 115 köy yok edildi. 4.472 kadın ve çocuk Ermeniler tarafından hunharca katledildi^[1].

1915 yılında Zengezur ve İrevan vilayetlerinde 382 Şii cami ve 9 Sünni cami faaliyet gösteriyordu. İrevan vilayetindeki camilerin büyüme dinamikleri 1904'te 201, 1911'de 342 ve 1915'te 382 idi. Bu büyüme dinamikleri bölgedeki Müslüman nüfusun hızla arttığını ve Müslüman din adamlarının bu bölgedeki güçlü konumunu göstermektedir. Caminin şubeleri Zengezurun Şeki, Vaghudi, Mardhuz, Garrag, Saldash, Karkyal, Agbes, Agbag, Hajiami, Balliqaya, Karkas, Charali, Khardjamagli, Dastakerd, Galacik, Cijimli 1, Cijimli 2, Garoachali, Seydlar, Mollalar, Taza Kilsa'dır. Narjan, Zor, Efendili, Pasan, Khurtekes, Hacıgambar, Karabağlar, Saray, Demirciler, Dondarlı, Kurdalug, Ulaclı, Saraçlı, Darzili, Okçi, Kaglar köylerinde çalıştı^[34].

Toplamda Eçmiadzin uyezdi'nde 36, Sürmeli uyezdi'nde 47, Şarur-Daraleyaz uyezdi'nde 63, Novobayazed uyezdi'nde 14, İrevan uyezdi'nde 54 mahalle camisi bulunuyordu. Bu camilerdeki doğumları, ölümleri, evlenmeleri ve boşanmaları valiliğe kaydettirdi. Her mahallenin mollası vali tarafından atanıyordu. 20. yüzyılın başlarına kadar İrevan şehrinde Antik Kent, Çame, Hacı Nevruzalibey, Hacı İmamverdibey, Mirza Safibey ve Hacı Caferbey camileri faaliyet gösteriyordu. Irevan'ın Jame cami kompleksinde de büyük bir medrese binası mevcuttu. Bu tarihî eserlerin çoğu Ermeniler tarafından tahrip edilmiş ya da kökenleri değiştirilmiştir^[35].

Zengezur Koridoru^[36] Azerbaycan'ın ana bölümünü, onun parçası olan Nahçivan Özerk Cumhuriyeti'ne bağlaması gereken bir ulaşım koridorudur.

Zengezur Koridoru daha geniş anlamda Nahçıvan'ı Azerbaycan ve Türkiye'ye, Nahçıvan'dan Türkiye'ye, oradan da Akdeniz kıyısındaki diğer batı ülkelerine bağlar, kısacası bölge ülkelerinin Çin'i, Orta Asya'yı kullanmasını sağlar. -Azerbaycan-Türkiye-Avrupa transit-ulaşım hattı. Sonuç olarak Azerbaycan'ın Bakü-Tiflis-Kars demiryolunun yanı sıra Nahçıvan üzerinden Türkiye üzerinden Avrupa'ya erişimi bulunmaktadır. Zengezur koridorunun Terter ve Arpa nehirlerinin üst kesimlerinden Araz nehrine kadar uzunluğu yaklaşık 130 km, yüksekliği ise 3904 metredir. Bu dağ silsilesi ile Karabağ Platosu arasındaki bölgeye Zengi Boğazı da denir^[23].

26 Ekim 2021'de Azerbaycan Cumhuriyeti topraklarında Horadiz-Cebrail-Zangilan-Agbend karayolu - Zengezur koridorunun temeli atıldı^[37].

15 Haziran 2021'de Şuşa'da Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ile Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan arasında İttifak İlişkileri Bildirgesi imzalandı. Bildirgede diğer alanların yanı sıra ticari ve ekonomik ilişkilere ilişkin konular da yer alıyor. Bildiride, uluslararası ulaştırma koridorlarının Azerbaycan-Türkiye bölümündeki transit ve ulaştırma potansiyelinin akıllı ulaşım sistemi teknolojileri kullanılarak daha da geliştirilmesi, Azerbaycan ile Türkiye'yi birbirine bağlayan Zengezur koridorunun açılması, Azerbaycan'da ulaşım ve iletişim bağlantılarının restorasyonu gibi acil konular yer alıyor. bölgenin desteklenmesi ve uluslararası ulaşım koridorlarının desteklenmesi^[38].

Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi Genel Sekreteri Bagdad Amreyev: Bir kez daha eminim ki İlhom Aliyev'in liderliği ve kararlılığı sayesinde Türk dillerini birbirine bağlayan Zengezur koridorunda inşa edilecek ulaşım, iletişim, altyapı projeleri gerçekleştirilecektir. Dünya çapında önem taşıyan bu gelişme, üye devletlerin yanı sıra tüm bölge ülkelerinin ekonomik kalkınmasına, barış ve istikrarına da katkı sağlamaktadır^[39].

Zengezur Koridoru sadece Kafkaslar için değil, geniş bölge için de stratejik öneme sahip olacak.

Bu proje, 1,1 trilyon doların üzerinde nominal gayri safi yurtiçi hasılaya sahip Türk dilini konuşan ülkeleri stratejik ve ekonomik olarak birbirine bağlayacak bir koridor oluşturmayı amaçlıyor. Türkiye 761,4 milyar, Kazakistan 181,7 milyar, Özbekistan 57,9 milyar, Azerbaycan 48 milyar, Türkmenistan 48 milyar. ve Kırgızistan 8,5 milyar. Zengezur Koridoru, dolar nominal GSYH'ye sahip, yeterince büyük ekonomik potansiyele ve doğal kaynaklara sahip bir bölgeyi birleştiriyor. Bu koridoru kullanan Türkiye'nin, ana ekonomik ortaklarından biri olan Azerbaycan'a doğrudan kara yolu bulunmaktadır. Kuşkusuz bu da ikili ekonomik ve turistik ilişkilerin daha hızlı gelişmesinin koşullarını yaratıyor. Öte yandan Zengezur Koridoru aynı zamanda Türkiye'nin Orta Asya'ya açılan ticaret kapısı olacak ve bu da ülkenin Türk dünyası ile ekonomik bağlarını güçlendirmesine olanak sağlayacak^[40].

Ermenistan, Zengezur Koridoru'nun söz konusu avantajlarını kullanırsa, yani bölgesel işbirliğinden yana olursa sosyo-ekonomik alanda olumlu göstergeler elde edebilir. Öncelikle ekonomik ablukadan çıkıp ekonomik kalkınmasını gerçekleştirebilecektir^[41].

İkinci Karabağ Savaşı'nın sona ermesi olarak imzalanan Karabağ'da düşmanlıkların durdurulmasına ilişkin bildirgenin 9. maddesinde Azerbaycan'ın batı bölgeleri ile Nahcivan Özerk Cumhuriyeti arasında ulaşım bağlantılarını sağlayacak bir koridorun oluşturulmasından bahsediliyor. Madde 9:

Bölgedeki tüm ekonomik ve ulaşım bağlantıları engellenecek. Ermenistan, Azerbaycan'ın batı bölgeleri ile Nahcivan Özerk Cumhuriyeti arasındaki ulaşım bağlantılarını garanti ediyor. Taşıma kontrolü, Rusya Federasyonu Federal Güvenlik Servisi'nin sınır hizmet organları tarafından yürütülmektedir^[42].

Bildirgenin şartlarına göre Zengezur Koridoru, 5 km genişliğindeki Laçin Koridorunun aksine kara koridoru değil, ulaşım koridorudur^[43].

• Leyla Raşid. NATO bünyesinde Azerbaycan-Türkiye bölgesel güvenlik modeli. Halk gazetesi - 2021. - 16 Eylül. Sayı 197. - P. 6^[44].
• Şührat Salomov "Zengezur-Türk dünyası kapısı" -2022
• Nozim Mustafa. İki kardeş devletin ortak tarihinin parlak sayfaları 15 Eylül - Bakü'nün kurtuluş günü. Halk gazetesi. - 2021.- 15 Eylül. Sayı 196. - P. 5^[45].
• Vagif Bayramov. Güçlü Azerbaycan, güçlü bölge demektir. Halk gazetesi. - 2021.- 21 Eylül. - Hayır. 201. - s. 1-2^[46].
• Vagif Bayramov. Azerbaycan, Karabağ'ın yeniden canlandırılması misyonunu başarıyla yürütüyor. Halk gazetesi. - Eylül 2021-18. 199. - s. 1-2^[47].
• Birlik Mirzabeyli. Halk gazetesi "Karabağ, Türk dünyasının gelişmiş bölgelerinden biri haline gelecektir". - 2021. - 12 Eylül. Sayı 194. - P. 1,4^[48].
• Ceyhun Mamadov, Azerbaycan'ın tüm stratejik hedeflerini gerçekleştirebilecek kapasitededir! Halk gazetesi. - 2021.- 26 Eylül. - Sayı 206. - P. 10^[49].
• Rashod Bakhshaliyev. İlhom Aliyev'in BM Genel Kurulu oturumunda yaptığı konuşma, yenilmez kararlılığın ifadesiydi. Azerbaycan. - 2021.- 25 Eylül. - Sayı 205. - P. 1,7^[50].
• Kudrat Kerimov. Halkına sonsuz zafer getiren lider, Vatanseverlik Savaşı'nın 44'üncü gününde halkımızın büyüklüğünü ve gururunu bir kez daha teyit etti. Azerbaycan. - 2021.- 26 Eylül. - Sayı 206. - P. 1.4.,
• Lola Hüseynova. Karabağ ve Doğu Zengezur Azerbaycan'dır! Azerbaycan Ordusu.-2021.-Ağustos 25.- Sayı 66.- s. 5^[51].
• Kerim Şükürov. Tarihi Zaferden Büyük Geri Dönüşe. Halk gazetesi. - 2021.- 2 Eylül. Sayı 185. - P. 1-2^[52].
• Ainura Panahgizi. Zengezur Koridoru açılacak, çünkü bu sadece Ermenistan'ın, Azerbaycan'ın meselesi değil. Sharq.-2021.-Ağustos 31.- No. 155.- s.7^[53].
• Ekber Koshali. Azerbaycan gerçekleri tüm Türk dünyasına yayılmalıdır. Halk gazetesi. - 2021.- 9 Eylül. 191 numara. - P. 3.
• İsa Habibbeyli. Büyük Dönüş'ün gerçeği ve çağrıları. İkki sahil.-2021.-Eylül 10.- Sayı 163.- s.8^[54].

1. ^ ^{a b} "III Statisyik ma'lumotlar bo'limi". 1990-yilga Kavkaz yilnomasi (Rusça). Elizavetpol guberniyasi. 1900. ss. 42-43. , Kavkaz aholisining oilalar ro’yhatidan olingan statistik ma’lumotlar to’plami (Rusça). Tiflis. 1888. s. V. 
2. ^ Zəngəzur qədim və orta əsrlərdə
3. ^ ZƏNGƏZUR KÖÇ, DEPORTASİYA, SOYQIRIMI, İŞĞAL TARİXİ
4. ^ AZƏRBAYCANIN QƏDİM DÖVLƏTLƏRİ
5. ^ Musa Urud. Zəngəzur. (Elmi-publisistik nəĢr). Bakı, "NURLAR" NəĢriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, 2005. 504 səh.
6. ^ İdil-Ural türkləri: çuvaşlar, tatarlar, başqırdlar
7. ^ Səncə, Toxtamış nə üçün Azərbaycana hücum etdi?
8. ^ Qaraqoyunlular
9. ^ ^{a b} Erməni əhalisinin tarixi miqrasiyası
10. ^ Türkmənçay müqaviləsi
11. ^ Erməni məsələsi
12. ^ ERMƏNİ MƏSƏLƏSİ - Bakı
13. ^ İrəvan və Zəngəzur Azərbaycana qaytarıla bilər - Müqavilə QÜVVƏSİNİ İTİRİB
14. ^ Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası
15. ^ MOSKVA VƏ QARS BEYNƏLXALQ MÜQAVİLƏLƏRİ
16. ^ ^{a b} Yoʻqolgan tarixiy maskanlar: Zengezur, 25 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 27 Mart 2017 
17. ^ Мusaev, Ismayil (1998). Azerbaycan'ın Nahçıvan ve Zengezur bölgelerindeki siyasi durum ve dış ülkelerin politikası (1917-1921) (Monografiya) (Azerice). Boku. s. 284. 
18. ^ Skibitskiy, А.М. (1991). Qorabog’ inqirozi. Soyuz. 7 (Rusça). , Geydarov, Nazar (1986). Zengezur dağlarında (Azerice). Boku. s. 3. 
19. ^ Zengezur'un kaybından 90 yıl sonra, 6 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 27 Mart 2017 
20. ^ ^{a b} Azerbaijan President message to Armenia
21. ^ Azərbaycanın tarixi Zəfəri
22. ^ İlham Əliyev halqa müraciət edib
23. ^ ^{a b} "Zəngəzur dəhlizi bölgədə regional işbirliyi". www.respublica-news.az. 3 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.  3 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
24. ^ Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə tarixi ədalət bərpa olunacaq
25. ^ Dövlət başçısı: “Azərbaycan xalqı 101 il bundan əvvəl bizim əlimizdən alınmış Zəngəzura qayıdacaq”
26. ^ Naxçıvan üzərindən Türkiyəyə çəkiləcək dəmiryolu xətti: "Böyük oyunçuların qazancı daha çox olacaq"
27. ^ Horadiz-Cəbrayıl-Zəngilan-Ağbənd avtomobil yolunun tikintisi davam edir
28. ^ Horadiz-Cəbrayıl-Zəngilan-Ağbənd avtomobil yolunun tikintisi davam edir
29. ^ Qarabağın sürətlə bərpası Azərbaycanın iqtisadi gücünü nümayiş etdirir
30. ^ Bütün türk dünyası Zəngəzurla birləşəcək
31. ^ Türk dünyası uzun illərdən sonra yenidən Zəngəzur dəhlizi vasitəsilə birləşəcək
32. ^ Дорога Мгера. Армянские легенды и предания, Москва, 1990, стр. 22.
33. ^ ZƏNGƏZURUN TARİXİ VƏ COĞRAFİYASI - Bakı – Baku 2023
34. ^ İrəvanın tarixi irsi
35. ^ ERMƏNİLƏRİN AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI TÖRƏTDİKLƏRİ MƏNƏVİ GENOSİD
36. ^ "Zəngəzur dəhlizi: Bakı və Ankara nə qazanacaq?". 24 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2021. 
37. ^ Horadiz-Cəbrayıl-Zəngilan-Ağbənd avtomobil yolunun tikintisi sürətlə davam etdirilir
38. ^ Azərbaycan ilə Türkiyə arasında müttəfiqlik münasibətləri haqqında Şuşa Bəyannaməsi imzalanıb
39. ^ Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının Baş katibi Bağdad Amreyevdən
40. ^ Qafqaz və region üçün yeni NƏFƏS
41. ^ Zəngəzur Dəhlizi Ermənistan üçün niyə vacibdir?
42. ^ Bölgədəki bütün iqtisadi və nəqliyyat əlaqələri - Bərpa Edilir
43. ^ Zəngəzur dəhlizinin açılması mütləqdir
44. ^ NATO kapsamında Azerbaycan-Türkiye bölgesel güvenlik modeli
45. ^ İki kardeş ülkenin ortak tarihinin parlak sayfaları
46. ^ Güçlü bölge, güçlü Azerbaycan demektir
47. ^ Azerbaycan, Karabağ'ı yeniden canlandırma misyonunu başarıyla yürütüyor
48. ^ "Karabağ, Türk dünyasının gelişmiş bölgelerinden biri haline gelecektir"
49. ^ Azerbaycan tüm stratejik hedefleri gerçekleştirme kapasitesine sahiptir!
50. ^ Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, BM Genel Kurulu'nun 76. oturumunda galip gelenlerin lideri olarak dünyaya önemli mesajlar verdi. ülke
51. ^ İlham Aliyev ve eşi Mehriban Aliyeva Kelbecer ve Laçin bölgelerini ziyaret etti
52. ^ Büyük Dönüşe Kadar Zaferin Tarihi
53. ^ Zengezur koridoru açılacak
54. ^ Gerçekler ve çağrılar

• Azerbaycan Tarihi 1 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Zengezur'un Tarihi 4 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Zengezur her zaman Haydar Aliyev'in ilgi odağıydı 17 Mayıs 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Dışişleri Bakanlığı, Eski Azerbaycan 29 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• zengezur.com 28 Mart 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Zengezur Koridoru
• Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti
• Dağlık Karabağ Özerk Oblastı

Azerbaycan'daki bir yerleşim yeri ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz.

Ermenistan'daki bir yerleşim yeri ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz.